ოდიშის ტახები. ტყარ ღეჯცალო ვეკნიკინანს - ტახივით ვერ დაახევინებ უკან
ნონა ქობალია
ტახის - ტყარ ღეჯის გამოსახულება ოდიშის მთავართა ჰერალდიკაში გამოხატავს დადიანების ძალმოსილებას და მსოფლმხედველობას ისევე, როგორც დასავლეთ ევროპის (და არამხოლოდ) რიგი ქვეყნის ჰერალდიკაში განასახიერებს მეომრულ სულს, გახელებას და თავგანწირვას. არ არსებობს ძალა და შეგონება, რომელიც ტახს შეაჩერებს, თვით ნადირთ მეფე ლომსაც აოტებს, თუ მის სამფლობელში შემოიჭრა.
ტყარ ღეჯცალო ვეკნიკინანს - ტახივით ვერ დაახევინებ უკან, დღესაც იტყვიან სამეგრელოში კაცზე, რომელიც ჯიუტად მიდის თავისი გზით.
მოგეხსენებათ, ოდიშის მთავართა ჰერალდიკაში გვხვდება ტახის - ტყარ ღეჯის გამოსახულება. ეს სიმბოლო გამოხატავს დადიანების ძალმოსილებას და მსოფლმხედველობას ისევე, როგორც დასავლეთ ევროპის (და არამხოლოდ) რიგი ქვეყნის ჰერალდიკაში განასახიერებს მეომრულ სულს, გახელებას და თავგანწირვას.
ასე მაგალითად, რომის იმპერიაში, მისი აყვავების პერიოდში მინიმუმ სამი ლეგიონი გამოდიოდა ტახის დროშის ქვეშ, მსგავსი დროშის ქვეშ იბრძოდნენ კელტები და გერმანული ტომებიც მეჩვიდმეტე საუკუნის ჩათვლით. თეთრი ტახი იყო გამოსახული რიჩარდ მესამის სამკერდე ემბლემაზე. მისი კორონაციისთვის (1483 წელს) 13 ათასი ასეთი ემბლემა დამზადდა, რაც პირდაპირი გამოწვევა იყო მოწინააღმდეგეებისათვის, რომელნიც მას ტახს ეძადნენ.
ტახი ვახრამი იყო ომისა და გამარჯვების ღმერთი ირანში. მიკენელი მეომრები ატარებდნენ მუზარადებს, რომლებიც ტახის ეშვების მიჯრით იყო შეკრული, ტახის ეშვი იყო დემეტრას, ატლანტის, არესის ატრიბუტი. მას, როგორც ადონისის სახსოვარს, ატარებდა აფროდიტე, რომელსაც, ერთერთი ვერსიით, სატრფო ტახმა მოუკლა.
ძველ სამყაროთა და დროთა კავშირის ანარეკლია ჩვენი რწმენების თანხვედრა დრუიდების წარმოდგენებთან, რომელნიც თავიანთ თავს ტახებს ეძახდნენ, შესაძლოა იმიტომ (მაგრამ არამხოლოდ), რომ ტყე იყო მათი სამფლობელო და ისინიც ტახებივით განდეგილ ცხოვრებას ეწეოდნენ ჩვეულებრივ მოკვდავთათავის შეუვალ ტევრში - ტებენეში. ტახი ამასთან განასახიერებდა ქურუმი დრუიდების სულიერ ძალაუფლებას ყველა სხვა მოკვდავზე.
ტახი როგორც ზოომორფემა, ტოტემი, კოსმოგონიური საზრისით მზესა და მთვარეს უკავშირდება. შავი ტახი, როგორც მზის სიმბოლო, განასახიერებს მამრულ საწყისს, მამრულ ძალას, ხოლო თეთრი ტახი მთვარის სიმბოლოა და ქალურ საწყისს განასახიერებს.
მატრიარქატის ხანის გამოძახილია ის, რომ თავად ტახებში თეთრია უძლიერესი - ეგვიპტური მითების თანახმად ოსირისი - მზის ღმერთი შავი ტახია, ხოლო სეტი - მთვარისა, თეთრი და ის ამარცხებს ოსირისს.
სხვათაშორის, თეთრი ტახი ძირითადად ჭაობში ცხოვრობს, წყლიან ადგილებში (სამეგრელოში თეთრ ტახს დღემდე, თუმცა კი მრავალი წელია არავის უნახავს, იხსენიებენ როგორც ლერწმიანის ტახს, რჭემის ღეს), წყალი კი სიცოცხლის მომნიჭე, ქალური საწყისის სიმბოლოც არის.
საინტერესოა, რომ მეგრულ მითოლოგიაში (სხვათაშორის აფხაზურშიც) ადგილის დედა (არდგილიშ დიდა) წარმოდგენილი ჰყავდათ ტახზე მჯდარი ქალის სახით - ეს ეხმიანება ანტიკური და უფრო ადრეული ხანის წარმოდგენას, რომ დიქტის ზევსი დედატახის რძით იყო გამოკვებილი.
სამეგრელოში ტახის, როგორც მამრული საწყისის, კულტის დანაშრევი შეიძლება იყოს ჩვენი ჯუღეჯიანი, მეგრული რკონი, მუხის ჭალა ( ჭყონონი, ტებე ჭყონი), რომელიც ადრეულ ხანაში შესაძლოა ტახის საკულტო ან ტახზე სანადირო ადგილს წარმოადგენდა (მით უფრო, რომ იქვეა ოირემე - საირმე) , თუმცა კი, არსებობს ლეგენდა, რომ ეს ადგილები სამეგრელოს მთავარს ვინმე ჯუღელი ჯაიანისთვის უბოძებია ომში გამოჩენილი სიმამაცისთვის. ამ შემთხვევაში ერთი მეორეს არ გამორიცხავს, მით უფრო, რომ ჯუღეჯი - ჯუღუ ღეჯი მეგრულ ლექსიკაში დღესაც გვხვდება როგორც ტყარ ღეჯის ერთერთი ვარიაცია და ჯუღეჯიანი/ჯუღეჯიამი შესაძლოა ტახის მრავლობის აღმნიშვნელი ტერმინიც ყოფილიყო. ამასთან სახელი ჯუღუ - ჯუღელი ტახის თვისების ადამიანზე ითქმის.
ტყარ ღეჯცალო უკახალე ვეკნიკინანს - ტახივით ვერ დაახევინებ უკან, დღესაც იტყვიან სამეგრელოში კაცზე, რომელიც ჯიუტად მიდის თავისი გზით (ეს გამონათქვამი მყარად არის დამკვიდრებული ავტომანქანის მძღოლების პროფესიულ ჟარგონშიც, მაგრამ ამ გამონათქვამში ტახი ღორად არის ტრანსფორმირებული), ღეჯ გურიშ რე - ღორის გული აქვს, იტყვიან დაუნდობელ კაცზე, რომელიც თავის გზაზე არავის უწევს ანგარიშს.
არ არსებობს ძალა და შეგონება, რომელიც ტახს შეაჩერებს, თვით ნადირთ მეფე ლომსაც აოტებს, თუ სამფლობელში შემოეჭრა. ტყიურის ეს მეომრული სული ადამიანში მუდამ აღძრავდა შიშსა და აღტაცებას და მხოლოდ უშიშარ მეომარს შეეძლო მასთან ბრძოლაში შესვლა. ამიტომ იყო ტახებზე ნადირობა უძლეველი ღმერთების გართობა და მათი მიწიერი შვილების ძალის გამოცდა. ამ უკანასკნელთათვის, მათ შორის დადიანებისთვისაც, ეს იყო სასიკვდილო საფრთხის შემცველი თამაში, რამდენადაც ტახი გამოირჩევა არნახული ძალით, მხეცური გახელებით, საოცარი გამძლეობით, სიცოცხლისუნარიანობით ( მძიმედ დაჭრილი ტახიც ინარჩუნებს წინააღმდეგობის ძალას და იარების განკურნების საშუალებას) - იგი ყოველთვის ბოლომდე იბრძვის. როგორც მონადირეები ამბობენ, გულში დაჭრილ თუ ნაწლავებგადმოყრილ ტახსაც კი შეუძლია კიდევ ირბინოს ასამდე მეტრი მაინც და ვაი მას, ვინც ასეთ დროს შეეფეთება.
ამ უკანდაუხევლობაში არის მისი ძალაც და სისუსტეც - რაკი პირდაპირ მიდის მიზნისკენ, შესაძლოა ისე ჩაუქროლოს მსხვერპლს, რომელმაც იქვე ახლოს გადაუხვია, რომ ვერც კი შენიშნოს იგი, უკან მობრუნებას და გზიდან გადახვევას კი იშვიათად თუ იკადრებს, მიქრის ინერციით, როგორც კოსმოსური რაკეტა.
ტახის, როგორც მამრული საწყისის მატარებელი ტოტემისა და ფალოსური კულტის წიაღში გაღმერთებული არსების თაყვანისცემის ანარეკლი გვაქვს ბოლო დრომდე შემორჩენილ რიტუალში - დოდგიმირის ხვამა.
დოდგიმირის ხვამას, დოდგიმირის ლოცვის რიტუალში შედის საზვარაკე ღორის ხორცის შედგმა მუხის ფუღუროში და, რაც ფალოსური კულტის თვალსაზრისითაც არის განსაკუთრებით საინტერესო, ეს ხორცი, რაც შეიძლება, ბევრი უნდა ეჭამათ ქალებს, რათა, ერთის მხრივ, გაზრდოდათ შვილოსნობის უნარი და, მეორე მხრივ, ეშვათ მეომრული სულის, მძლავრი მამრული საწყისის შვილები.
ეთნოგრაფ ალიო ქობალიას ტახზე მონადირეებისგან ჩაუწერია ამბავი, თუ როგორ ებრძვის ტახი თავის მეტოქეს მდედრზე დაუფლებისთვის. ,, წოხლე ქაწიოთანს გაჭირებულს დო თიზმას ორულაფუანს ჩქვალონს, ქარაშა ქიგიოსოფაფუანს მუშ ყ-შ კაკალემს. ეშ უკულ ის ტყარ ღეჯ ვაჯოხო, ღიტლაფსის უძახნა, ყვარილ ღეს. მარა თინა ხოლო ქორე ართ უბედურ - ჭიჭე კახილეფ ვაყი, ვარა მუშიშ იშენ ქიმინუნს კორქ ქაშუ სოთინდა’’ ( წინ გაიგდებს იმ საწყალს და იმდენს არბენინებს ბუჩქნარებში, სანამ სათესლე ჯირკვლებს არ დაახევინებს გადანამტვერევ ძირებზე. ამის მერე ამას ტახი აღარ ქვია, დაკოდილი ღორია, ღიტლაფსი, თუმცა ისიც კია ერთი უბედური და უტეხი ვინმე - პატარა გოჭები აღარ ეყოლება, მაგრამ თავისას მაინც გააკეთებს, თუ მდედრი იშოვა სადმე). ამ ეპიზოდშიც ჩანს, რომ მეგრელი კაცი აღიარებს ტახის მამრული საწყისის სიმძლავრეს.
მეგრელების სხვადასხვა რიტუალურ ცერემონიებში (კაპუნობა, მირსობა, ბარბალობა) განსაკუთრებით დიდ პატივში იყო ტახის თავი, რამდენადაც სწორედ მასშია შენახული მისი ძალა.
ამას უკავშირდება საახალწლო მისტერიებში ტახის თავის რიტუალური ბაგუნი საწნახელზე, რითაც ტახი, როგორც მზის სიმბოლო, სათავისო ნიშანს ადებს ღვინოს, საწნახელს, ვენახს, აფრთხობს მოსავლის მტერს - მხოლოდ ტახის გამოხედვას შეუძლია გაუძლოს და დაამარცხოს ავი თვალის ძალა, სწორედ ამის წყალობით შეუძლია მოიტანოს სიუხვე და წარმატება მომავალ წელს. სხვათაშორის, ნაყოფიერებისა და მოსავლის მომნიჭებლად თვლიდნენ ტახს სკანდინავიელები, გერმანული ტომები, მათ შორის ტევტონები და სხვ. სწორედ ამიტომ ახდენდნენ მზისთვის მის მსხვერპლად შეწირვას გაზაფხულის პირს თუ ზამთრის გრძელ ღამეებში.
ძველი მეგრელები, როგორც არქეოლოგიური გათხრები ადასტურებს, ტახის ეშვებს ატარებდნენ თილისმად. ციური ტახი ( მზისა იყო ის თუ მთვარისა - დროს გააჩნია) ამ ეშვის სახით ეხმარებოდა და იცავდა ადამიანს ბრძოლაში და სხვა სახიფათო სიტუაციებში. ითვლებოდა, რომ ეშვი, გიშრის მსგავსად, თავის თავზე იღებდა ავი თვალის დარტყმას და მისი მატარებლის ნაცვლად თავად იბზარებოდა თუ იმსხვრეოდა. ეშვი ადამიანს იცავდა გარდაცვალების შემდეგაც და მას საფლავშიც ატანდნენ ომში დაღუპულ მეომრებს.
რაკი ეშვზე ვლაპარაკობთ, უნდა აღინიშნოს, რომ ქართულში ტახის სინონიმია ეშუ, ეშვი, ხოლო მეგრულში – ასქუ. არსებობს ავტორიტეტული მოსაზრება, რომ ოსქუს - გოჭების სადგომის თავდაპირველი ვარიანტია ოასქუე.
და რაკი ძველ კოლხურ სამყაროს გადავწვდით, გავიხსენოთ მამაკაცების ღორებად გადაქცევა კირკეს კუნძულზე. ღორებად და არა ტახებად, რადგან ღორი ამ შემთხვევაში იყო დამცრობილი არსება, რომელსაც პასუხი უნდა ეგო კირკეს სამფლობელოში ფეხის შედგმისთვის.
რაც შეეხება ტახად ქცევას, ეს სხვა სიმაღლეზე იდგა - კელტებში, რომლებიც თაყვანს სცემდნენ ტახს, როგორც წმინდა ცხოველს, არსებობს მითი მეფეზე, რომელიც ღმერთებმა ტახად - მზედ აქციეს. ადამიანების ტახებად გადაქცევის მოტივი გვაქვს არამხოლოდ ბერძნულ, არამედ ხეთების, კელტებისა და სხვათა მითებშიც და, რა თქმა უნდა მეგრულშიც ( როგორ მიათხოვეს მეფის ასული ტახს), თუ ამ მით -ზღაპარს დროთა მტვერს მოვაშორებთ, ძნელი არ არის დავინახოთ, რომ ტახზე ქორწინება სამეფო სახლის ძალმოსილების და მისი მზისგან კურთხევის ნიშანია.
წყარო: odishinews.ge
დააფიქსირეთ თქვენი აზრი